چلچراغي در شب كوهستان
اين نوع سوسن از تيره ليلياسه (Liliaceae) و گياهي پيازي است كه پيازها بدون پوشش و فلسي هستند. در سراسر دنيا سوسن يكي از مهم‌ترين جنس‌هاي گياهان زينتي بعد از رز، ميخك و داوودي است. همينطور سوسن‌ها از نظر باغباني هم بسيار مهم هستند و ويژگي‌هاي مهمي از قبيل معطر بودن، دامنه رنگ‌هاي زيبا و مقاومت و سازگاري به شرايط محيطي دارند و معمولا به صورت تجاري و به شكل گل‌هاي بريده يا گلداني در تجارت گل و گياه ارزش دارند. در كاربرد‌هاي باغباني از 100گونه سوسن نام برده شده است. سال 1992 تعداد سوسن‌ها 90 گونه اعلام شد. در چين 36 گونه و در كشور كره 11 گونه سوسن بومي گزارش شده است. در قسمت‌هاي شرقي اروپا و غربي‌ترين قسمت‌هاي روسيه، اوكراين، بلاروس و كشورهاي بالتيك هم سوسن‌هاي زيادي ديده شده است.
اين گياه بجز ايران در جاي ديگري از دنيا هم ديده شده است؟
در ايران در منطقه داماش و كلچوله درفك شهرستان رودبار و كلاردشت وجود دارد و همچنين طي تحقيقي كه ما در ايستگاه تحقيقات گل و گياه لاهيجان انجام داديم، موفق شديم منطقه جديدي را از انتهاي حوزه گيلان و ابتداي حوزه اردبيل كه آب و هوا و پوشش گياهي شبيه به داماش و كلاردشت دارد، در خانقاه اردبيل گزارش كنيم؛ البته در ناحيه قفقاز در لنكران جمهوري آذربايجان نيز اين گل ديده شده است.
معمولا براي تكثير اين نوع گياهان از چه روش‌هايي استفاده مي‌شود؟
اين گياه را مي‌توان از طريق بذر، فلس‌برداري، قلمه برگ، سوخك‌ها يا غده‌هاي هوايي و كشت بافت تكثير كرد.
اين گياه را در شرايط آزمايشگاهي هم مي‌توان كشت و كار كرد؟
پيازهاي اين مناطق در ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان وابسته به مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان گيلان نگهداري مي‌شود و طي تحقيقات انجام شده، پيازهاي نواحي داماش و اردبيل تكثير شده و پس از چند سال در لاهيجان شروع به گلدهي كرده و به اين شكل به شرايط لاهيجان خو گرفته و اهلي شده است.
از نظر زمان رشد و گلدهي اين گياه، صحبت‌هاي متفاوتي مي‌شود. برخي مي‌گويند مي‌توان آن را در ارديبهشت ديد، اما عده‌اي بر اين باورند كه بهترين زمان رويت آن در دل طبيعت، خرداد است و گاهي هم از تيرماه به عنوان بهترين زمان براي سفر به سمت داماش و ديدن گل‌هاي سوسن چلچراغ نام برده مي‌شود. نظر شما به عنوان يك محقق چيست؟
اين گياه در لاهيجان از اواخر اسفند و عموما اوايل فروردين شروع به سبز شدن مي‌كند و از اواسط ارديبهشت گل‌ها شكوفا مي‌شوند؛ بنابراين در لاهيجان حدود يك ماه زودتر از زيستگاه طبيعي يعني داماش گل‌ها باز مي‌شوند.
در نواحي درفك، كلاردشت و اردبيل گل‌ها حتي ديرتر از داماش باز مي‌شوند كه به نظر مي‌رسد عامل اصلي، هواي خنك‌تر حاكم در اين مناطق باشد.
به نظر مي‌رسد تكثير اين گياه كار طاقت‌فرسايي باشد. گفته مي‌شود كه حتي غيرممكن است. شما چه نظري داريد؟
اين گياه به روش‌هاي مختلف مانند بذر، فلس‌برداري و كشت بافت قابل ازدياد است و تمام اين روش‌ها در ايستگاه لاهيجان انجام شده و اين حرف غلطي است كه نمي‌توان آن را تكثير كرد.
پس شما توانستيد به نحوي اين گياه را در شرايطي خارج از محيط طبيعي خودش پرورش بدهيد. ممكن است راجع به روشي كه به كار برديد توضيح بدهيد؟
طي فرآيندي كه ما بررسي كرديم اين گياه براي تحقيقات شناسايي و در نهايت براي اهداف تجاري و تكثير، پيشنهاد‌هايي ارائه شد، همچنين روش‌هايي براي نگهداري ذخاير توارثي و پتانسيل‌هاي گياه در مورد ازدياد آن، مطرح شد.
براي تكثير گياه شما دقيقا چه كرديد؟
ما غده‌هاي اين گياه را اواسط فروردين ماه بعد از طي سرماي پاييز و زمستان از رويشگاه طبيعي آن در داماش رودبار به ايستگاه تحقيقات گل و گياه لاهيجان منتقل كرديم. غده‌ها را ابتدا با آب شستشو داده و فلس‌هاي بيروني آسيب ديده را حذف كرديم و در محلول‌هاي مختلف براي تكثير گذاشتيم و پس از آن در بستر‌هاي كشت مختلف رشد داديم.
فكر مي‌كنيد چه ويژگي خاصي باعث مي‌شود كه اين گياه فقط يك منطقه خاص را براي رشد و گسترش ترجيح بدهد؟
وقتي به شرايط زيستگاهي طبيعي اين گياه دقت مي‌كنيم مي‌بينيم كه در منطقه‌اي سبز مي‌شود كه از نظر آب و هوايي زمستان‌هاي سردي دارد. اتفاقا همين سرماست كه نياز اين گياه را برآورده مي‌كند. در مورد بسياري از گياهان هم سرماي زمستان لازمه گلدهي در بهار است، يعني اگر اين گياهان سرماي زمستانه را تحمل نكنند، هرگز به گل نمي‌روند. يكي از هدف‌هاي تحقيق ما هم اندازه‌گيري ميزان نياز سرمايي اين گل بود.
به نظر مي‌رسد اين نوع گل‌ها نمي‌توانند مدت زمان زيادي را به عنوان گل شاخه بريده تحمل كنند. نظر شما چيست؟
خير اين طور نيست. اگر روزي بتوانيم از نظر تكثير آن به وضعيت مناسبي برسيم شايد حتي بتوان آن را براي صادرات آماده كنيم، چراكه طول عمر پس از برداشت گل شاخه بريده آن مناسب است و با محلول‌هاي نگهدارنده 15 - 12 روز عمر مي‌كند.
نتايج تحقيقات شما چه چيزهايي را روشن كرد؟
بيشترين ميزان غده در شرايطي ايجاد مي‌شود كه در بستري از پوست درخت و ضايعات چاي كاشته شده باشد و وقتي به آن پيت و پرليت اضافه كرديم نتيجه معني‌داري مشاهده نكرديم.
در ضمن تحقيقات ديگري كه بر ميزان نياز سرمايي اين گياه انجام شد، نشان داد كه براي تكثير بهتر غده‌ها در محيط‌هاي كشت غيرطبيعي بايد 6 تا 8 هفته سرماي حدود 3 تا 5 درجه سانتي‌گراد به آن بدهيم. به اين ترتيب تخمين زده شده كه 70 تا 84 درصد غده‌ها توليد برگ مي‌كنند.
اين گل غير از اين كه به عنوان يك گل زيبا و مهم در باغباني مطرح است در تحقيقات گياهي چه جايگاهي دارد؟
گرده گل حداقل تا يك سال قابليت نگهداري دارد كه اين دستاورد براي اصلاح انواع گل‌هاي ديگر در همين خانواده و تغييرات ژنتيكي به منظور ايجاد صفات مختلف در گياهان كاربرد دارد.
چرا مي‌گويند اين گياه با خطر انقراض مواجه است؟ مگر مساله خاصي در طبيعت حيات آن را با خطر مواجه كرده است؟
يكي از مشكلات موجود در عرصه طبيعي، وجود حشره‌اي (سوسك) آجري رنگ به نامLilioceris faldermni است كه مطالعه‌زيست‌شناسي اين آفت در ايستگاه تحقيقات لاهيجان در حال انجام است؛ البته فقط به اين دليل نيست كه سوسن چلچراغ در خطر انقراض قرار دارد، بلكه بايد گفت چون اين گل رويشگاه محدودي دارد، اگر بر اثر عوامل غيرطبيعي مثلا چراي بيش از حد دام در منطقه يا بي‌توجهي به حفاظت آن اين رويشگاه‌ها تخريب شود، اين مشكل بروز خواهد كرد.
براي سازمان حفاظت از محيط زيست كه متولي حفظ و حراست از اين گل است، در مقابل اين حشرات مضر چه وظايفي در نظر گرفته شده است؟
به سازمان حفاظت از محيط زيست توصيه شده است كه اكنون بهترين راه مبارزه با آفات، جمع‌آوري حشرات باغ است. اين كار از نظر حفظ شرايط طبيعي محيطي اين گل بسيار موثر است.
همچنان كه مي‌دانيد استفاده از سموم نه‌تنها در بيشتر موارد كار ساز نيست و نمي‌توان به عنوان يك راه‌حل قطعي به آن نگاه كرد، بلكه ممكن است تا حدودي تركيبات خود اين سموم بر حيات اين گل تاثيرگذار باشد.
عاصفه اله‌وردي