با آنكه سال‌هاست متخصصان و كارشناسان با برشمردن معايب سدها تاكيد كرده‌اند كه عمر اين نگرش در جهان به پايان رسيده و تاكنون در بسياري از كشورها به‌ويژه كشورهاي توسعه يافته، اين سازه‌ها تخريب و جمع‌آوري شده است اما در كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران هنوز باور بسياري بر اين است كه سدسازي تنها گزينه مطلوب براي دستيابي به آب است.
كارشناسان با تكيه بر مستندات فراوان گزينه‌هايي چون بهبود كارايي تامين و مصرف آب، بازچرخاني، بازيافت، كاربرد پساب و نيز احياي قنات‌ها و آب بندان‌ها را بسيارپايدارتر از سدها مي‌دانند به‌ويژه آنكه سدها افزون بر هدررفت ميلياردها تومان سرمايه ملي، اغلب به سازه‌هايي ناكارآمد تبديل مي‌شوند، اما با وجود همه اين هشدارها سدسازي در كشور همچنان ادامه دارد؛ براي نمونه، فاطمه ظفرنژاد، پژوهشگر و كارشناس ارشد كشاورزي و آب كه سال‌هاست اثرات زيانبار سدسازي را در كشور گوشزد مي‌كند در مقاله‌اي تحت عنوان «سدها جوابگو نيستند» كه در ارديبهشت ماه سال‌جاري به چاپ رسيد خاطر نشان مي‌سازد: «مقايسه منابع تخصيص يافته به سدسازي، با ارزش افزوده آن براي جامعه حاكي از تخصيصي كاملا نامؤثر است.
نه تنها موازين هزينه مؤثر رعايت نمي‌شود كه بر گزينش پرهزينه‌ترين گزينه پافشاري مي‌شود. تا آنجا كه قنات‌هاي فعال و مؤثر با هدر رفت بسيار كم آب و هزينه‌هاي نگهداري و بهره‌برداري كمتر از سدها، كور مي‌شوند و به جاي آن سدهاي پرهزينه ساخته مي‌شوند تا همان اراضي را آبياري كنند كه قنات‌ها مي‌كردند (سدهاي نهرين طبس، بارنيشابور و...). نمونه بارز ديگر در نديدن هزينه مؤثر، ساخت سدهاي برقابي است كه هزينه آنها با نيروگاه‌هاي خورشيدي يا گازي قياس ناپذيرند. بنابر يافته‌هاي سازمان ملل (ن.ك. به كتاب رودهاي خاموش و سدها و توسعه) نيروگاه‌هاي خورشيدي يا گازي غير از ارزاني، پيامدهاي محيطي كمتري نيز دارند.
تبخير سالانه مقدار زيادي آب از مخزن سدها (تبخير سالانه بيش از 320 ميليون مترمكعب از سد كرخه كه معادل حجم يك سد بزرگ است) و نيز مصرف نامناسب آب به سبب يارانه آن، مصاديق بارز هدر رفت منابع است. ساخت سدها مصرف‌كنندگان را به مصرف و هدررفت بيشتر آب كشانده است.»
اما اين بلاي خانمانسوز تنها دامنگير كشور ما نيست بلكه تشكل‌ها و كارشناسان محيط‌زيست بسياري از كشورها با اين معضل دست به گريبانند. سد در دست ساخت« ايلي سو» در تركيه نمونه‌اي از اين سدهاست.
تلاش براي نجات يك منطقه باستاني
سد در حال ساخت ايلي سو در منطقه باستاني مس وپتامپ تركيه، يكي از بحث برانگيزترين طرح‌هاي عمراني است كه اخيرا واكنش طرفداران محيط‌زيست اين كشور را برانگيخته است. عمليات اجرايي اين سد به تازگي شروع شده است.
طرفداران محيط‌زيست مي‌گويند دولت آنكارا بي‌آنكه مطالعات ارزيابي دقيق زيست‌محيطي مربوط به اين سازه را انجام دهد عمليات ساخت سد را آغاز كرده است. اين افراد براساس مستندات قابل ارائه، مي‌گويند عمليات سدسازي زودتر از موعدي كه پشتيبانان مالي سد يعني كشورهاي آلمان، اتريش و مجارستان تعيين كرده‌اند آغاز شده است. چرا كه براساس توافق تركيه با پشتيبانان مالي سد، تركيه متعهد شده بود در زمان معيني مطالعات دقيق زيست‌محيطي مورد نظر پشتيبانان مالي را انجام دهد در غيراين صورت توافقنامه سه‌جانبه اين كشورها براي ساخت سد منتفي خواهد شد.
اين مطالب را هماهنگ‌كننده برنامه زيست‌محيطي «ساخت سد را متوقف كنيد» در گفت‌وگو با رسانه‌هاي تركيه بر زبان مي‌آورد.
اين اعتراضات سبب شده تا يك گروه تلويزيوني موسوم به «گروه شوي سه‌شنبه» با حضور در منطقه تصاويري از ده‌ها بلدوزر و ماشين آلات كوه كن را در تلويزيون به نمايش بگذارد كه كار تخريب ده هزار متر مربع از منطقه باستاني براي ساختن سد ايلي سو را آغاز كرده‌اند؛ اين ساخت وساز برخلاف شرايطي است كه كشورهاي آلمان، اتريش و سوئيس براي پشتيباني مالي از طرح بر آن تاكيد كرده بودند. با اين حال دولت تركيه بي‌توجه به هشدارهاي دوستداران محيط‌زيست به اين عمليات مخرب ادامه مي‌دهد اما بيم آن دارد كه اين اعتراضات باعث شود پشتيبانان مالي سد را از دست بدهد.
طرفداران محيط‌زيست تركيه مدت‌هاست با هشدار دادن نسبت به اثرات مخرب اين سد بر منطقه باستاني اطراف آن، تاكيد مي‌كنند كه اين سدسازي در واقع نسخه‌اي مينياتوري از سد در دست ساخت چيني به نام «سه گلوگاه» است.
بزرگترين و در عين حال مخرب‌ترين سازه آبي جهان
سد«سه گلوگاه» چين كه از آن به‌عنوان بزرگترين طرح نيروگاهي جهان ياد مي‌شود به اعتقاد كارشناسان محيط‌زيست مخرب‌ترين سازه آبي جهان است. شمار افرادي كه به خاطر ساخت اين سد كاشانه خود را از دست داده و ناگزير به سكونت در محلي غيراز زادگاه خود هستند بيش از يك ميليون و دويست هزار نفراست. طول اين سد عظيم بيش از 600 كيلومتر است و با آبگيري آن، 13 شهر، 140 شهرك و 1350 روستا براي هميشه محو و زير آب مدفون خواهند شد.
نقض حقوق جوامع محلي، هزينه بالا و فناوري به كارگرفته ناپايدار تامين برق ( تامين برق از طريق آب به جاي نيروگاه‌هاي خورشيدي و فتوولتاييك و...) از جمله نكاتي است كه منتقدان بر آن انگشت مي‌گذارند و همواره درباره پيامدهاي زيست‌محيطي و اجتماعي آن هشدار مي‌دهند.
هشدار دوستداران محيط‌زيست و واكنش مقامات دولتي
زوزنامه «حريت»، ارگان دولت تركيه، در گزارشي به نقل از مقامات سازمان آب اين كشور اعلام كرد كه ديواره بتني كف رودخانه، پل موقتي است كه براي سرعت بخشيدن به عمليات ساخت سد و براي عبور سريع‌تر ماشين آلات از يك سو به سوي ديگر سد اجرا شده تا از اين طريق كارگاه‌هاي ساختماني اطراف سد از جمله اقامتگاه‌هاي كارگران و جاده‌هاي دسترسي آن ساخته شود.اين مقامات همچنين تاكيد كرده‌اند اين سازه‌ها پس از ساخت سد برچيده مي‌شوند و محيط به شكل اول خود باز مي‌گردد. با اين حال در بخشي ازهمين گزارش، متخصصان مهندسي سدسازي بر خلاف مقامات سازمان آب، اين سازه‌ها را دائمي و بخشي از طرح اصلي عنوان كرده‌اند.
سخنگوي بانك استراليايي «استريخ كنترل بانك» كه يكي از شركاي اين طرح محسوب مي‌شود نيز مي‌گويد به مسئولان اين بانك گفته شده كه اين ساخت وسازها موقتي است و در واقع پل موقتي است براي دسترسي آسان ساكنان محلي در منطقه. اين در حالي است كه «الريش آيشمن»، مدير سازمان بين‌المللي ناظر بر آژانس‌هاي صدور سرمايه، با مسخره خواندن گفته سخنگوي استريخ كنترل بانك، مي‌گويد: «هرچند ساختمان پل موقتي است اما اين ساخت و ساز بدون هيچ ترديدي با ساخت طرح اصلي در ارتباط است.» دامنه اين انتقادات روز به روز گسترده‌تر مي‌شود به‌طوري كه پس از اظهارات آيشمن، «كلوديا رت» يكي از مديران حزب سبز آلمان و منتقد پيگير طرح‌هاي سازه‌هاي بزرگ، نيز آغاز عمليات ساخت سد پيش از موعد مقرر و بدون انجام مطالعات لازم زيست‌محيطي را كاملا نادرست و مردود دانسته و از دولت متبوع خود خواسته است حمايت مالي خود را از اين طرح بحث برانگيز 2/1 ميليارد يورويي قطع كند.
دولت آلمان درصدد است صدميليون يورو در قالب تضمينات مالي صادراتي خود در اين طرح هزينه كند اما همواره تركيه را به رعايت نكردن تعهدات زيست‌محيطي و درنتيجه لغو تعهدات مالي تهديد مي‌كند. به‌نظر مي‌رسد اگر آنكارا شرايط لازم را براي حفظ ميراث فرهنگي و حفظ محيط‌زيست در اجراي اين طرح فراهم نكند پشتيباني مالي اتريش و سوئيس را هم كه به‌مراتب رقم بيشتري را شامل مي‌شود از دست بدهد. اما در حالي كه اين اظهارات ضد‌ونقيض بر نگراني‌هاي دوستداران طبيعت تركيه دامن مي‌زند روزنامه اتريشي « ديلي پرس» اعلام كرده هيچ‌چيز در موقعيت و شرايط آلمان و اتريش و سوئيس در ارتباط با طرح سد تغيير نكرده است.
طرفداران محيط‌زيست مي‌گويند اغلب مردمي كه درپي ساخت اين سد، ناگزير به ترك خانه و كاشانه خود هستند از اقليت كرد و شهرونداني هستند كه دولت آنها را آزار و اذيت كرده است.
